Gliwice sto lat temu

Sytuacja w regionie była niespokojna, gdy po I wojnie światowej Polska powróciła na mapy Europy. Gliwice było wówczas częścią Niemiec, a o przyszłości regionu miał zadecydować plebiscyt. Jak wyglądało życie w Gleiwitz ponad sto lat temu?

W czasie pierwszej wojny światowej mimo, że na Górnym Śląsku nie dotarły walki zbrojne to setki tysięcy Górnoślązaków zostało wcielonych w szeregi armii Cesarstwa Niemieckiego. Część z nich poległa podczas walk, a wielu wróciło ze znacznymi ranami fizycznymi i powojenną traumą. Na terenie Gliwic powstało kilka pomników upamiętniające poległych w czasie Wielkiej Wojny m.in. na Cmentarzu Lipowym, czy przy kościele św. Bartłomieja (nowym). 

Mieszkańcy Gliwic znaleźli się w 1918 roku w niepewnej sytuacji. Górny Śląsk był traktowany przez Niemców, jako nieodłączna część kraju. Niemieccy politycy i społeczeństwo nie wyobrażało sobie, aby nawet część regionu mogła zostać oddana Polsce. Był to jeden z najbardziej uprzemysłowionych obszarów kraju. W tym czasie podpisany w 1919 Traktat Wersalski obligował do zorganizowania plebiscytu, który miał zadecydować o przynależności państwowej regionu. Odzyskanie przez Polskę niepodległości sprawiło, że na Górnym Śląsku zaczął tworzyć się polski ruch, aktywnie działały polskie stworzyszenia i organizację. Także w Gliwicach, ich działalność była bardziej widoczna w dzielnicach zamieszkanych przez Polaków, jak Szobiszowice, czy Trynek. Reaktywowano między innymi: Towarzystwo Gimnastyczne “Sokół”, powołano polską Straż Obywatelską, Związek Wojacki, ale także powstały liczne organizacje społeczno-kulturalne, jak Towarzystwo Polskiej Młodzieży im. św. Alojzego, Towarzystwo Oświaty na Śląsku im. św. Jacka, czy Koła Śpiewacze “Cecylia” i “Ligia“. 

Gdy wybuchło pierwsze Powstanie Śląskie działania zbrojne ominęły Gliwice, ale w okolicznych miejscowościach dochodziło do potyczek i zamieszek. W 1920 roku na mocy Traktatu Wersalskiego powołana została Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa, która miała pilnować prawidłowego przebiegu kampanii plebiscytowej. Wiosną 1920 roku Gliwice zostało wyznaczone na siedzibę kwatery głównej dowództwa francuskiego kontyngentu wojskowego. Miasto znalazło się pod kontrolą francuską, a żołnierze mieli pilnować tu porządku. Stacjonowali oni w koszarach, gdzie zostawili po sobie pamiątkę. Na ceglanym ogrodzeniu można było znaleźć różne podpisy Francuzów, między innymi Marcela Dardon, który wyrył napis “Vive Paris”. Śladem ich obecności w mieście jest także znajdujący się w parku Starokozielskim pomnik poświęcony żołnierzom francuskim, którzy zginęli podczas służby w latach 1920-22 na terenie Górnego Śląska.

W kolejnych latach często dochodziło do incydentów i starć, ale walki powstańcze omijały w większości Gliwice. Plebiscyt odbył się finalnie 20 marca 1921 roku. W Gliwicach większość głosów uzyskali Niemcy (78,9%), natomiast w powiecie Gliwice-Toszek wynik był korzystniejszy dla Polski (57,5%). W całym regionie za Polską opowiedziało się 40,4%, a za Niemcami 59,5% uprawnionych do głosowania. Już wkrótce, w maju wybuchło III Powstanie Śląskie, podczas którego doszło do walk na terenie Sośnicy, Ligoty Zabrskiej i Zatorza. Polsko-niemiecki konflikt rozpalał emocje mieszkańców. Wiosną 1921 roku sytuacja była tak niespokojna, że prawie codziennie dochodziło do nieporozumień. W czerwcu 1921 roku na tereny powiatu wkroczyły wojska alianckie, a do Gliwic wjechały czołgi angielskie. Postanowieniem naczelnego dowództwa sił sojuszniczych miasto znalazło się znów pod przejściowym zarządem francuskim. Na mocy decyzji o podziale terenu plebiscytowego, Gliwice pozostały w granicach Niemiec.

Źródło:

Historia Gliwic, red. J. Drabina, Gliwice 1995.

Bożena Malec-Masnyk: Plebiscyt na Górnym Śląsku. Opole: Instytut Śląski w Opolu, 1989.

Gliwice. Biografia miasta, Bogusław Tracz, Muzeum w Gliwicach, Wyd. 2, Gliwice 2019