Victoria – kiedyś teatr, dziś ruiny

Miasto dąży do utworzenia nowej instytucji kultury w Gliwicach – Centrum Kultury Victoria. Obiekt docelowo siedzibę będzie miał w budynku dawnego teatru Victoria. To dobry pretekst, aby przypomnieć historię tego miejsca.

W drugiej połowie XIX wieku przedstawienia teatralne w Gliwicach odbywały się w różnych, mniej lub bardziej przystosowanych do tego salach – w Rynku, na ul. Górnych Wałów, na Wrocławskiej, na Placu Krakowskim, w ogrodach restauracyjnych. W 1892 roku powstała pięćsetosobowa sala Schutzegarden na dzisiejszym placu Mickiewicza (obecnie szkoła muzyczna). Sala ta pełniła funkcję teatru miejskiego do 1899 roku.

Z historią Teatru Victoria związana jest osoba Juliusa Leppicha. Leppich był mistrzem stolarskim, który dzięki swoim umiejętnościom (i handlu meblami) wzbogacił się do tego stopnia, że stać go było na wykupienie narożnego budynku przy ul. Zwycięstwa i Alei Przyjaźni (Wilhelmstrasse i Wilde Klodnitz). Wraz ze spółką Victoria GmbH stworzył przy Wilde Klodnitz prawdziwe centrum rozrywkowe. Kamienica pod nr 28 mieściła na parterze sklepy, pierwsze kino w mieście (kino Grand), a w podziemiach łaźnię miejską i pływalnię. W budynku działała prywatna szkoła muzyczna, hotel, restauracja, atelier fotograficzne.

W 1896 kompleks został rozbudowany wzdłuż promenady Dzikiej Kłodnicy. W nowej części oddany został teatr miejski Victoria, z widownią dla 1100 osób. Kompleks nosił nazwę „Cristal-Palast”, w 1898 r. przemianowano go na „Hotel und Cafe Victoria”. Od 1901 roku nazywano go po prostu Stadttheater.

Jak można przeczytać w opracowaniu “Historia budynku teatru miejskiego w Gliwicach” autorstwa Doroty Łukasiewicz, aby wejść do teatru należało przejść przez sień od Wilhelmstrasse (Zwycięstwa) na podwórko na tyłach teatru i stamtąd do przedsionka gdzie prawdopodobnie znajdowała się kasa (nie zaznaczona na planach). Z przedsionka były schody na zewnętrzny taras i przejście do foyer, a stamtąd na widownię.

Pomieszczenia teatru, z nieprzystosowaną salą teatralną oraz wejściem od strony zaniedbanego podwórza, stanowiły najmniej atrakcyjną część kompleksu. Obiekt był wiele razy remontowany. Generalna przebudowa obiektu nastąpiła w 1924 r. Kierował nią doskonale już znany w Gliwicach miejski radca budowlany – Karl Schabik: od strony promenady wytyczono nowe wejście z reprezentacyjnymi, szerokimi schodami. Nowy wystrój otrzymało wnętrze, pomieszczenia teatralne wreszcie przystosowano do działalności teatralnej. Zmodernizowano scenę, poprawiono akustykę sali. Na pierwszym piętrze funkcjonowała „Theater Café”, drugie piętro wykorzystywane było na pomieszczenia szkoły muzycznej. “Nowy budynek bardzo spodobał się publiczności, przychylna była reakcja prasy. Miasto miało wreszcie teatr, który wyglądał i funkcjonował bez zarzutu. Mógł śmiało konkurować z innymi teatrami Śląska”.

Życie teatralne Gliwic uległo znacznej zmianie na początku 1933 roku, wraz z dojściem do władzy nazistów. Nowe władze przejęły i scentralizowały środki masowego przekazu, w tym teatr. W 1943 zdecydowano o utworzeniu „Oberschlesisches Schauspiel” – Górnośląskiego Teatru Okręgowego, czyli instytucji kultury dla całego regionu. Przy pomocy jeńców wojennych i robotników przymusowych dokonano kolejnej przebudowy teatru. Przebudowano widownię, zainstalowano nowe fotele, nową instalację elektryczną, dobudowano garderobę dla artystów. Zawieszono niezwykle piękną kotarę wykonaną na zamówienie w Bojkowie.

Ze względu na wojenna zawieruchę teatr został zamknięty w sierpniu 1944 r. W styczniu 1945 przez miasto przetoczył się front wojenny, który spowodował ogromne zniszczenia. Nie oszczędzono budynku teatru. W marcu teatr został podpalony przez czerwonoarmistów, którzy podczas zabawy rozpalili sobie dla rozgrzania ognisko w sali teatralnej. Kotarę pocięto wcześniej na koce i doszczętnie zniszczono. Pożar zniszczył doszczętnie wnętrza i strop budynku. Nie objął całości zabudowań, gdyż pomieszczenia administracyjne oddzielone były ścianą przeciwogniową. To, co zostało, uległo zniszczeniu w latach powojennych.

Po wojnie nowy teatr zlokalizowano w budynku przy ulicy Nowy Świat. Było to z pewnością ekonomicznie bardziej uzasadnione niż odbudowa spalonego teatru. Ruiny jednak ani nie wyburzono, ani dostatecznie nie zabezpieczono przed dalszą degradacją. Pod koniec lat czterdziestych prowizorycznie zabezpieczono dach płytą żelbetową. Tak cieżka konstrukcja spowodowała osiadanie gruntu, pękanie i obniżanie ścian. Łaźnie działały jeszcze w latach siedemdziesiątych, ale i je trzeba było w końcu zamknąć.

W latach dziewięćdziesiątych w wyniku działań podjętych z inicjatywy Fundacji Odnowy Teatru Miejskiego obiekt został odpowiednio zabezpieczony i wyposażony. Przystosowano go do sezonowego użytkowania. W 1997 roku obiekt objęto ochroną Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. W 2021 roku władze miasta poinformowały o planach zlokalizowaniu w budynku siedziby nowej instytucji kultury – Centrum Kultury Victoria. W planach jest także pozyskanie zewnętrznego finansowania na remont obiektu.